گره سازی بخشی از هنرمعماری اسلامی است که انواع مختلف آن در هنرهای: مُنبّت کاری ،کاشی کاری ،گچبری ،خاتم کاری ، آجر کاری، آیینه کاری، سنگ کاری و درکارهای نجّاری ازقبیل آلَت بندی نَرده ها، درب وپنجره ها، دکورهای چوبی ومنبت کاری مَنبرها و درآهنگری نیز به همین ترتیب مورد استفاده قرار می گیرد.

گره سازی به تزئیناتی گفته می شود که به صورت هنری وبا قواعد مشخص رسم می شود و در بسیاری از مکان ها می توان از آن استفاده کرد .در سر درها، کتیبه ها، رو پنجره ها،طاق ها و... ،گره را با آجر، گچ، کاشی، آیینه و... می توان ساخت.

دانسته ایم که معماری ایرانی ، یک معماری کاملاً هندسی است و هندسه در شکل گیری این معماری، نقشی به سزا دارد.در اندیشه و فرهنگ کهن ایرانیان نقش ها و شکل های هندسی هریک نمادی از هستی و جهان آفرینش بوده اند.چنان که در آیین میترایی، کهن ترین آیین ایرانیان، چلیپا نماد زمین و چهار جهت آن و چهار عنصر مقدس بوده و چلیپای شکسته که در فرهنگ ایرانی، پیک خورشید یا گردونه خورشید نام داشته، نمادی از خورشید است.

چلیپا در معماری ایرانی چهارباهو و گردونه خورشید، چهارپیلی نام می گیرند و ردپای آنها را میتوان در تمام نقشه های چلیپایی شکل، همچون آتشکده ها، مساجد و مدارس و کاروانسراهای چهارایوانی دید و یا آنها را در نقوش تزئیناتی هندسی مشاهده کرد. در همین فرهنگ و اندیشه، مربع ، فرم پایه چلیپاست و چلیپا از درون همین مربع شکل می گیرد.چرا که خود مربع 4 پهلو دارد و 4 جهت را می نمایاند. بیهوده نیست که در چهارتاقی های ایرانی و آتشکده ها ، مربع به عنوان نمادی از زمین تهرنگ آتشکده ها را تشکیل داده و دایره به عنوان نمادی از آسمان خود را در گنبدی نشان می دهد که بر بالای سر همان مربع نهاده شده است.

معماری ایرانی در واقع بیانگر راز و رمز هستی است که به زبان رمز هندسه بیان می گردد.بی سبب نیست که پیش از ورود اعراب به ایران، معماری را مهرازی یعنی پرداختن به والاترین راز می خوانده اند و به استاد معمار،مهراز می گفته اند.

گره سازی در واقع ترکیب و ساخت نقوش هندسی است که ویژگی مهمی دارند و آن هم تکرار دوباره این نقوش در صورت ترکیب شدن با هم است. در واقع شما می توانید بی نهایت شکل یکسان را با ترکیب دوباره آنها به دست آورید و این ویژگی یگانه گره سازی است و ما را به یاد هندسه فراکتال می اندازد.یعنی شکل کلی یک مجموعه شبیه یا مانند شکل یکی از اجزاء آن مجموعه است.

اسامی گره

گره ها هرکدام اسم مخصوص به خود دارند که آن اسم را از آلات محصول همان گره انتخاب کرده اند و هر طرح در زمینه و کادر ویژه ی خود رسم می شود.

انواع گِره

گره بر هفت نوع است : گره ی تُند گره ی کُند گره ی شُل گره ی تُند و شُل گره ی کند و شُل گره ی پیلی گره ی درودگری. که هر کدام از آن ها طرح و زمینه هایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم با قواعد گوناگون در زمینه های مختلف، گره ها شکل می گیرند.

گره سازی انواع و زمینه های گوناگون دارد .چنانچه گفته شده است که هفتاد و دو بطن دارد و از درون یک دیگر توانایی زایش و به وجود آمدن گره های نو را دارد.

گره شطرنج معماران:

گره بسیار پُر دامنه است و به شطرنج معماران معروف گشته. آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد ،آن است که اولاً آلت خارج نداشته باشد .یعنی در طراحی گره ،آلت ها منحصر به آلت گره باشد. دیگر آن که چنانچه طرح گره را در کنار آن تکرار کنیم ،آلت های گره یکدیگر را کامل کنند و زمینه ی بزرگتری ایجاد نمایند.

هنر گره سازی در معماری دارای قوانین ویژه و محاسباتی محسوب و مَحصور می باشد . هر گونه رسم هندسی که شکلی را تشکیل دهد گره به حساب نمی آید و تنها گره هایی پذیرفته و صحیح هستندکه اولاً،آلت های مصروف آن آلات شناخته شده ی اصیل گره سازی باشد. ثانیاً گره هایی مورد قبول واقع می شود که دربطن آن ها رمزها و گره هایی دیگر نهفته باشد .

ضمناً کادر هر گره در زمینه ی مخصوص خود رسم می شود. بنابراین گره هایی که در زمینه ی ویژه ی خود رسم نشوند، در آن ها شکل و زوایای آلت ها تغییر کرده و گره باطل خواهد بود .، مگر گره هایی که استادان ماهر و آگاه به رُموز نهایی گره ها، در زمینه های گوناگون و گره های دست گَردان که بازهم در چهار چوب قانون گره سازی باشند، صحیح و پذیرفته می باشند.

آلت های گِره

 گره ها معمولاً شامل: گره ی تُند، گره ی کُند، گره ی شُل، گره ی تند و شُل، گره ی کند و شُل می باشند.

الف آلات گره ی تُند:

شِش بَند پنج تُند تُرنجی تُند تَرَقه دانه بَلوط شمسه ی تُند دَه پا بُزی ششِ منتظم ماکو شش طَبل برگ چِنار طبل تُند شمسه ی تَه بُریده چهار لِنگه

ب آلات گره ی کُند:

پنج کُند طَبل کُند شمسه ی کُند دَه سُرمه دان تُرنجی کُند

ج آلات گره ی شُل:

شش شُل پنج شُل گیوه سکرو تُرنجی شُل چهار لِنگه ی شُل شَمسه 

د آلات واسطه

شش دَواتی موریانه

مراحل رسم یک گره

همانطور که گفته شد گره بسیار پردامنه است و به شطرنج معماران معروف گشته. در اینجا به آموزش چگونگی ترسیم یکی از مهم ترین گره ها یعنی گره کند دو پنج یا ام الگره می پردازیم؛ این گره را ام الگره نامیده اند.زیرا که مادر دیگر گره ها است و انواع گره 10 بر اساس این گره ترسیم می گردد.

1- نخست یک مستطیل را به نسبت 4 به 5 یا 5.5 ترسیم کرده آن را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنیم.

2- یکی از 4 مستطیل به دست آمده از تقسیم مستطیل اصلی را انتخاب کرده و یکی از 2 راس روبروی هم را انتخاب کرده و زاویه 90 درجه را به 5 قسمت مساوی تقسیم می کنیم و زوایا را از هر دو راس روبرو به هم ترسیم می نماییم. در صورتی که نسبت و تناسب مستطیل شما درست باشد،هنگامی که خط گیر(شعاع) سوم دو راس را ترسیم می کنیم، آنها روی همدیگر منطبق می شوند( مطابق شکل زیر).برای به دست آوردن تناسب، قانونی را رعایت می کنیم و آن هم اینکه عرض اختیاری بوده و طول زمینه را خط گیر سوم با توجه به قرارداد بالا معین خواهد کرد که برای آسودگی شما و برای آغاز من همان نسبت 4 به 5 یا 5.5 را برای مستطیل مادر پیشنهاد می کنم.

3- اکنون برای شروع، خط رمزی انتخاب می کنیم. خط رمز در گره، خط بسیار مهم و تعیین کننده ای است که در انواع گره ها، راهنمای ما برای ترسیم گره است. در این نوع از گره، خط رمز، عمود منصف عرض زمینه است. پس از ترسیم، خط رمز، خط گیر اول را در نقطه 1،خط گیر دوم را در نقطه 2 و خط گیر سوم را نقطه 3 قطع می کند.

4- اکنون به ترتیب به مراکز هر دو راس و به شعاع نقطه های 1 و 2 و 3 دایره هایی را رسم می کنیم.

5-دایره ای که به شعاع نقطه 1 رسم شده، نقاط مشابه نقطه 1 را در رسم گره مشخص می کند.دایره ای که به شعاع نقطه 2 رسم می شود، نقاط مشابه نقطه 2 را را در رسم گره مشخص می کند. دایره ای که به شعاع نقطه 3 رسم می شود، نقاط مشابه نقطه 3 را را در رسم گره مشخص می کند.

نقاط 1،2،3 را به ترتیب شماره مانند شکل زیر به هم وصل کرده ، گره به وجود می آید.

6- برای تکمیل گره، قرینه گره را ترسیم کرده و سپس قرینه شکل به دست آمده را ترسیم می کنیم.گره کامل شده است.

7- در صورتی که قرینه این گره را از هر طرف ترسیم کنیم، گره جدیدی به دست می آید.

گره سازی تنها به معماری ایرانی بسنده نمی گردد. در معماری امروزی نیز می توان در جاهای مختلف با خلاقیت از این هنر تزئینی استفاده کرد. به عنوان مثال با طراحی گره بر روی یک پارتیشن چوبی و خالی کردن داخل فرم ها( همچون پنجره های دارای گره سازی) می توان پارتیشن های زیبایی ایجاد کرد.اگر به این پارتیشن یا جداکننده کمی عمق بدهیم( در حد 30 الی 40 سانتی متر) می توانیم فضای زیبایی برای قرارگیری وسایل دکور خانه ( همچون قاب عکس، ظروف کریستال یا نقره و...) ایجاد کنیم. همچنین در طراحی داخلی خانه ها یا فروشگاه ها می توانیم از یک قاب توخالی گره سازی شده به عنوان سقف کاذب استفاده نماییم.به گونه ای که نور چراغها از درون حفره های گره به پایین بتابد. به هر روی با کمی خلاقیت و اندیشیدن می توان استفاده های زیادی از این هنر زیبای تزئینی در معماری امروزی نمود.